Kasteel van Horst

Het Kasteel van Horst heeft dan wel een verleden als hof van lust of plaisantie, op het omliggende domein is daar eigenlijk weinig van te merken. Van barokke of andere tuinaanleg is geen sprake. Het park geeft geen planmatige indruk en werd voornamelijk utilitair gebruikt. “Dat was waarschijnlijk te wijten aan de financiële situatie en de interesses van de toenmalige eigenaars. Op veel kasteeldomeinen vind je eerst een formele tuinaanleg en vervolgens een ontwerp in Engelse en daarna landschappelijke stijl. Op het kasteeldomein van Horst is dat niet zo. De oudere tijdslaag is er nog mooi bewaard, daarvan getuigen onder meer de dreven en de vijvers,” zegt Jan Van Ormelingen, erfgoedconsulent landschappen.

Vijvers

De huidige visvijver achter brasserie het Wagenhuis is een samenvoeging van vijf oudere savoiren of visreservoirs. Reeds in 1461, toen de heerlijkheid Horst van Amelrik Pynnock werd overgedragen aan Jan van Bourgondië, werden dergelijke savoiren vermeld. In het Ancien Regime werd veel vis gegeten aangezien de Kerk verbood om op vastendagen vlees te eten. De visproductie werd hoofdzakelijk gemonopoliseerd door kloosters en de adel. Op oude kaarten zien we grote vijvers ten noorden van het Kasteel van Horst. Vijvers die veel te groot waren om enkel vis voor eigen consumptie te bevatten. De savoiren waren bassins waarin de vis werd verzameld voor verkoop.  

Historische bronnen over Horst vermelden verschillende vissoorten zoals snoeken, witvis en karpers. Die laatste soort werd tijdens de late middeleeuwen in onze streken geïntroduceerd. Omdat de karper geen stromend water nodig heeft en zijn voedsel uit natuurlijke vijverorganismen haalt, gedijt hij ideaal in een vijveromgeving. Ook vandaag vind je nog verschillende karpers in de vijvers van Horst: blankvoorn, blauwband, giebel, spiegelkarper en rietvoorn leven er naast andere soorten zoals aal, baars en snoekbaars. Ben je in het bezit van een visverlof, dan kan je een lijntje uitgooien.

De huidige kasteelvijver en de kleinere visvijver achter het Wagenhuis zijn pas in de jaren dertig en veertig van de 20ste eeuw uitgegraven. In die tijd werd het kasteeldomein een recreatiegebied waar je bootje kon varen. Water uit de Winge wordt gebruikt om de vijvers te vullen. Het wordt opgestuwd door het sluisje aan het Wagenhuis. Bij sluiting blokkeert die sluis echter de vismigratie. Daarom voorziet het masterplan een vistrap die de migrerende vissen zal toelaten om een omleiding te nemen rond de kasteelvijver. Een goed te realiseren plan volgens Simon Callebert van Herita: “We kunnen voor de aanleg van de vistrap het historisch tracé van een oude walgracht gebruiken. De ingreep zal dus minimaal zijn.” 

Hooilandschappen

Het landschap rond Horst werd in 2007 beschermd omwille van zijn esthetische waarde. Er zijn nog mooie vergezichten te vinden zoals die op de Sint-Jozefskapel met solitaire winterlinde. “Tot de jaren ’60 was de Wingevallei een groot hooilandgebied", weet Van Ormelingen. "Oudere bewoners zullen nog kunnen getuigen over de tientallen hectaren die met de zeis werden gemaaid en gehooid. Een collectieve bezigheid die noeste arbeid verbond met gezelligheid en traditie. Vanaf de jaren ’60 werden deze bloemrijke hooilandschappen echter beplant met populieren of groeiden ze stilletjes aan dicht. Zo zijn er ook zichten op het kasteel verloren gegaan. We proberen dat landschap waar mogelijk voor een stukje terug te brengen. Natte graslanden spelen, naast bos, immers ook een belangrijke rol in het klimaatverhaal. Dat landschapsherstel is een werk van lange adem.”

Houtig erfgoed

Wie al eens kwam wandelen op het kasteeldomein van Horst, heeft misschien gemerkt dat er nog verschillende oude bomen staan. “Dat zijn 19de-eeuwse eiken en linden,” zegt van Ormelingen. “In het masterplan proberen we zoveel mogelijk de wortelzone van die monumentale bomen te vrijwaren. Ze zijn op zich gezond, maar moeten voldoende ruimte krijgen. In 2018 is er nog een dikke tak uit zo’n eik gescheurd en op enkele scooters gevallen.”

De opmaak van het masterplan is een complexe evenwichtsoefening. “We willen van Horst terug een echte publiekssite maken: een open kasteel met evenementenweide. Tegelijkertijd leidt intensief gebruik tot bodemverdichting en dat heeft een negatief effect op het gras en de bomen. We moeten dus een plan bedenken om die twee met elkaar te doen rijmen.” Niet de enige evenwichtsoefening die op tafel ligt trouwens. Er wordt ook nagedacht over het herstel van de fruitboomgaarden, zonder al te veel het zicht op het kasteel te belemmeren. Of over het verminderen van de verhardingsgraad, zonder afbreuk te doen aan de dreven die zo typisch zijn voor het 17de-eeuwse landschap rond Horst.

Bijzondere kasseien

Ook die verhardingen kunnen erfgoedwaarde hebben. Het brugje over de Winge op de centrale dreef bijvoorbeeld bevat kasseien die gewonnen zijn op de Galgenberg, een paar honderd meter ten zuiden van het kasteel. De kasseien bestaan uit een speciaal soort ijzerzandsteen met een hoog glauconietgehalte. Daardoor zijn ze heel hard. "Het zijn zeer lokaal gewonnen kasseitjes die zeker onze aandacht verdienen bij het herstel van het brugdek,” zegt van Ormelingen. Simon Callebert wijst op nog meer kasseien met erfgoedwaarde: "Op het binnenhof vinden we de Tiense kassei, gewonnen uit kwartsiet en ook kalkzandsteen, vermoedelijk Gobertange of Brusseliaan. Deze vrij zeldzaam geworden kasseien hebben niet het typische standaardformaat, maar zijn onregelmatig gekloven natuursteenstukken uit plaatselijke groeves. Een prachtig historisch legpatroon dat we sowieso gaan behouden. Waar nodig zullen we lokaal patch-repair uitvoeren."

Aan de zuidkant van het binnenhof stond vroeger nog een stuk van het kasteel. Dat gedeelte bevat dus meer recente en minder waardevolle kasseien. Herita wil op die plek graag wat groen voorzien. Van Ormelingen denkt dan bijvoorbeeld aan een moerbeiboom: “omdat die wel thuishoort in een 17de-eeuwse context.” Atelier Arne Deruyter is in samenwerking met Callebout Archtecten aangesteld om een omgevingsplan uit te tekenen dat met al bovenstaande factoren rekening houdt. Benieuwd naar het uiteindelijke ontwerp voor het kasteeldomein van Horst? Hou dan zeker deze restauratieblog verder in de gaten.