Kasteel van Heers

Afbeelding: Sfinx van Gizeh in Egypte

Eeuwenoude bewakers

Denk je aan een sfinx, dan denk je al snel aan de Egyptische voorstelling. Het mythologische wezen met een mensenhoofd en leeuwenlichaam kent zijn oorsprong hoogstwaarschijnlijk in Egypte of in Mesopotamië. Maar eigenlijk is de sfinx van alle tijden en culturen. Doorheen de geschiedenis hadden sfinxen een grote verscheidenheid aan verschijningen, symboliek  en betekenissen. Toch is er één functie van sfinxen die steeds terugkomt: beschermen, kwaad afweren en macht benadrukken.

Bekendheid in heel Europa

In West-Europa kenden sfinxen ook een belangrijke plaats in de kunst. Ze werden doorheen de tijd bijna zonder onderbreking afgebeeld. Sfinxen stonden bekend om hun schoonheid. Vaak kwamen ze voor in paren. Sinds lange tijd komen ze voor in verschillende vormen, bijvoorbeeld in monumentale bouwwerken, als decoratie op gevels van gebouwen, op meubels en op openbare fonteinen.

Vanaf de renaissance verschijnt een nieuw type sfinx in West-Europa: de Franse sphinge. Dat is een vrouwelijk elegant type met leeuwinnenlichaam en een sierlijke haartooi. De voorstellingen werden steeds fantasierijker en weken steeds meer af van de Egyptische sfinxen. Sinds de tweede helft van de 17e eeuw zijn dit soort sfinxen niet meer weg te denken uit Franse kasteeltuinen. Je kan zulke sfinxen nog steeds bewonderen in heel wat barokke kasteeldomeinen, zoals aan het Petit Trianon gelegen in de tuinen van het Paleis van Versailles, en het Kasteel van Chantilly. Gedurende de 18e eeuw wonnen vrouwelijke sfinxen aan populariteit in heel Europa.

Afbeelding: Sphinge aan het Petit Trianon in de tuinen van het kasteel van Versailles. 

De poortwachters van het Kasteel van Heers

Die trend waaide over naar onze streek. In de 19e eeuw werd sterk teruggegrepen naar historische stijlen en het verleden. Daardoor verspreidde het vrouwelijke sfinxmotief zich nog verder. In die periode verschenen sfinxen alsmaar meer als poortwachters voor administratieve gebouwen als universiteiten maar ook voor paleizen en landhuizen. Dat is bovendien eveneens de periode waarin de sfinxen van het Kasteel van Heers hun plaats vonden op de sokkels aan de toegangspoort. Door hun associatie met bescherming, afwering van het kwaad en het benadrukken van macht zijn de mythische wezens de geschikte bewakers.
Naast de bewakersfunctie bepaalde ook het decoratieve en esthetische karakter de keuze voor het sfinxmotief. Het overgebleven type sfinx bij het Kasteel van Heers is typisch voor de 18e-eeuwse stijl, maar werd pas geplaatst in het eerste kwart van de 19de eeuw.  

Afbeelding: Sfinx aan de toegangspoort van het Kasteel van Heers

Een blijvende bron van inspiratie

Ook in de 19e eeuw, 20e eeuw en zelfs tot op de dag van vandaag beelden kunstenaars het sphinge-motief af. Dit was bijvoorbeeld het geval in Œdipe et le Sphinx (1864), een schilderij van de Franse symbolistische kunstenaar Gustave Moreau. Hij schilderde de mythe van de ontmoeting tussen Oedipus, een Griekse koning, en de sfinx op weg buiten de stad Thebe. Oedipus moest het raadsel van de sfinx ontcijferen om verder te mogen gaan. Volgens de mythe was Oedipus de eerste die het raadsel correct kon beantwoorden. Op het schilderij valt de sfinx Oedipus aan. Moureau verbeeldde de sfinx met het hoofd van een vrouw, het lichaam van een leeuw en de vleugels van een vogel. Hij gebruikte olieverf op doek en hanteerde een archaïsche schilderstijl. Het schilderij werd voor het eerst tentoongesteld op het Franse Salon van 1864, waar het meteen een succes was. Momenteel wordt het schilderij tentoongesteld in het Metropolitan Museum of Art in New York.

Een ander bekend voorbeeld van een recentere voorstelling van een vrouwelijke sfinx is Des Caresses (1896) van de Belgische symbolistische kunstenaar Fernand Khnopff (afbeelding bovenaan deze pagina). Net zoals bij Moreau en vele andere symbolistische kunstenaars was de mystieke sfinx voor Khnopff een geliefd motief. Hij beeldde de sfinx afwijkend van de klassieke voorstellingen af met een vrouwenhoofd en een panterlichaam. Er wordt wel eens gesuggereerd dat Khnopff zich voor het vrouwelijke sfinxhoofd inspireerde op zijn zus Marguerite. Zij dook namelijk wel vaker op als muze in zijn schilderijen. Vandaag de dag kan je het schilderij bewonderen in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel. 

Afbeelding: Œdipe et le Sphinx (1864) door Gustave Moreau

Red de sfinx van Heers met jouw stem!

Ondanks de voortdurende populariteit van het sfinxenmotief doorheen de geschiedenis, bevindt de typerende historische en esthetische sfinx van het Kasteel van Heers zich in slechte staat. Maar er is hoop voor de poortwachtster! Gebruik jouw stem om de overgebleven sfinx te redden met de Erfgoed Challenge van het KIK. Surf naar de website van de Erfgoed Challenge en volg de instructies. Laat jouw stem horen en geef de bewakers van het Kasteel van Heers de conservatie-restauratiebehandeling die ze verdienen!