Kasteel van Heers

Grafplaat van Jan († 1332) en Gerard († 1398), heren van Heers. 

Vroegste vermeldingen

Reeds in 1034 vinden we de eerste Heren van Heers terug : Gunther en Cuno van Hairs.  Zij hebben  een stulp op de plek waar het kasteel nu nog altijd staat. Het is de start van een woelige, duizend jaar durende geschiedenis. De eerste vermelding van het Kasteel vinden we terug in een oorkonde van 1274.

De Heren van Heers raken in de 14de-eeuw betrokken in de Awans- en Warouxoorlog, een bloederige vete tussen twee adellijke families uit Haspengouw. Het conflict groeit uit tot een burgeroorlog in het bisdom Luik. Jan van Heers strijdt aan de zijde van bisschop Adolf van de Mark. Het toenmalige Kasteel van Heers,  gaat als gevolg van de gevechten op 13 juli 1328 in vlammen op. Enkele maanden later wordt Jan van Heers ter compensatie benoemd tot momboor.

De zoon van Jan van Heers, Gilbert, was beroemd om zijn krijgsverrichtingen en ging zelfs samen met Eduard, de jonge koning van Engeland, vechten tegen Robert the Bruce, de koning van Schotland.

Op de foto zien we de bronzen grafplaat van Jan († 1332) en Gerard († 1398), Heren van Heers. De gegraveerde platen werden waarschijnlijk na 1398 in elkaar gezet. Ze werden omstreeks 1840 uit de parochiekerk van Heers weggehaald en verkocht en in 1861 verworven door de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel.

Deze Gerard II was de laatste van zijn geslacht en voor die tijd een ware grootgrondbezitter, mede door veroveringen, aankopen en huwelijkspolitiek.  Hij had twee dochters (naast een stel bastaardzonen en -dochters), waarvan de oudste huwde met Raes I van Rivieren van Aerschot, afstammelingen van de graven van Aarschot en verwant met de graven van Leuven.

Lodewijk van Bourbon, prinsbisschop van Luik (1456-1482)

Familie van Rivieren 

Zo is de familie van Rivieren vanaf 1362 een gemeente rijker, de heerlijkheid Heers. Jaren kabbelen voorbij en dan verschijnt Raes van Rivieren, beter gekend als Raes van Heers. Deze vechtersbaas was niet alleen burgemeester van Luik en vertrouweling van de Franse koning, doch ook aanvoerder van de troepen van de Luikse Staten in hun verzet tegen hun bisschop Lodewijk van Bourbon die op zijn beurt een beschermeling was van de hertog van Bourgondië. In 1467 moet Raes in de slag van Brustem het onderspit delven. De Bourgondische troepen trekken op naar Heers, plunderen dorp en kasteel en steken het in brand. Raes van Heers wordt vogelvrij verklaard en zijn goederen aangeslagen. Hij vlucht naar het hof van de Franse koning.

Na de dood van Karel de Stoute in 1477 keert hij terug en zijn bezittingen worden hem door Maria van Bourgondië teruggegeven. Raes en zijn echtgenote Pentacosta van Grevenbroek beginnen aan de heropbouw van het kasteel. 

Heers in 1641

Verval en restauratie (ook toen)

In de 17de eeuw liggen de Verenigde Provinciën in conflict met Lodewijk XIV: op 24 januari 1676 slaat een sterk Hollands garnizoen zijn tenten op in het kasteel. De Franse koning valt het kasteel aan en De Franse koning valt het kasteel aan en schiet twee torens in gruzelementen. De Hollanders krijgen echter versterking vanuit Hasselt en het beleg wordt opgeheven. Op 29 september vallen de Fransen het kasteel opnieuw aan en veroveren het, maar worden er weer uit verdreven. Er wordt ook melding gemaakt van een bezetting van het kasteel door Duitse troepen in 1681.

In 1682 sterft Henri-Oger, de laatste graaf van Heers. Ondanks zijn 14 kinderen sterft het geslacht van Rivieren uit en is bedolven onder de schulden. De goederen komen alzo in het bezit van de Sint-Laurentiusabdij van Luik. Het kasteel staat leeg en verkommert in sneltempo. Pas in 1757 kunnen het Kasteel, de heerlijkheid Heers en alle andere eigendommen verkocht worden aan Jan-Herman, de Stockem, kannunik. Hij maakt zijn rechten over aan zijn broer, Nicolas-Erasme die het kasteel laat restaureren. De binneninrichting gebeurt door Charles, zoon van Nicolas-Erasme, in Lodewijk XVI-stijl.

Interieur Kasteel van Heers ca. 1960

Familie Desmaisières

Vanaf 1859 komt het Kasteel van Heers in het bezit van de familie Desmaisières, die tot in de 21ste eeuw eigenaar zal blijven. De onderhoudskosten van het domein lopen evenwel zo hoog op dat het kasteel in een penibele conditie terechtkomt. Vanaf de late 20ste eeuw raakt het kasteel totaal verkrot en de tuin overwoekerd.

Door financiële moeilijkheden en gedeelde eigendom in de eigenaarsfamilie is het lot van het waardevolle, beschermde monument jarenlang onzeker. Wie iets probeert te doen, loopt verloren in juridische kluwens. Getouwtrek en torenhoge facturen doen iedere activiteit stilvallen. Investeerders haken af en het kasteel takelt af. In maart 2007 laat de overheid beslag leggen op het kasteel en de hoeve. Er worden instandhoudingswerken uitgevoerd en in 2016 kan de gemeente Heers de overgebleven meubels uit het kasteel kopen. 

Lancering van burgerinitiatief Heerlijk(heid) Heers, 2017

Lancering Heerlijk(heid) Heers en restauratie door Herita 

Met een aanstekelijke passie begint een groepje liefhebbers in 2017 gelukkig een nieuw hoofdstuk te schrijven. Omwonenden verenigen zich onder de naam Heerlijk(heid) Heers en lanceren een reddingsinitiatief. Door de handen uit de mouwen te steken op het domein, maken ze het kasteel terug zichtbaar. Een deel van het park kan dankzij hun inspanningen opnieuw worden opengesteld voor het publiek. Zo blijft het lot van deze waardevolle erfgoedsite op de agenda geplaatst. 

In 2021 kan de Vlaamse Overheid eigenaar worden van de volledige erfgoedsite. Erfgoedstichting Herita neemt de uitdaging aan om het monument te restaureren en een nieuwe toekomst te geven als toeristische trekpleister in Haspengouw. Het is een monumentale taak die Herita samen met vele partners én de kasteelvrijwilligers zullen volbrengen!