Kasteel Beauvoorde

Bij elk restauratieproject komt regelmatig een wetenschappelijke stuurgroep bijeen. Vergelijk het met een werfvergadering. Ruben Willaert NV buigt zich in opdracht van Herita over de restauratie van 15 schilderijen van Kasteel Beauvoorde. Wij zijn aanwezig op de eerste werkvergadering. “We kijken al uit naar het moment dat de kleuren van deze 17de- , 18de- en 19de-eeuwse schilderijen weer in hun volle pracht te zien zijn.”

De stuurgroep bestaat uit leden van Herita, een vertegenwoordiger van het Agentschap Onroerend Erfgoed, de interieurarchitect van Erfgoed en Visie en de restaurateurs zelf. Christa De Langhe en Monika Kolibarová van Ruben Willaert NV zijn al enkele weken met de werken bezig. De werkvergadering is bedoeld om na te gaan of ze de restauratie juist aanpakken en welke de volgende stappen zijn. “Dit project past perfect binnen ons DNA”, legt Ruben Willaert uit. “Waar de algemene restauratie-aannemer stopt, willen wij ons ding doen. Deze 15 schilderijen uit het Kasteel Beauvoorde vroegen om een dringende restauratie. Wij hebben de expertise in huis om dat goed te doen.”

Grote luchtvochtigheid

Simon Callebert, projectontwikkelaar bij Herita, legt uit waarom de werken onder handen worden genomen. “Het kasteel ziet er aan de buitenkant in goede staat uit. Binnen is er evenwel veel schade door de grote luchtvochtigheid. Zoals je weet is dat nefast voor schilderijen. We stellen bijvoorbeeld veel schimmelvorming vast op de achterkant van de werken. Deze 15 schilderijen behoren tot de cultuurgoederen van het kasteel. Roerende (kunst)voorwerpen die zich in een beschermd monument bevinden, kunnen deel uitmaken van de bescherming. Zij worden in de regelgeving ‘cultuurgoederen’ genoemd. De bedoeling is dat de schilderijen weer helemaal tot hun recht komen in het kasteel. Na de restauratie van Beauvoorde zal de luchtvochtigheid binnen veel minder zijn door een systeem van luchtcirculatie door de schouwen.”

Replica’s van Rombouts

Er is weinig gekend over de schilderijen. De hoop is dat er tijdens de restauratie één en ander naar boven komt. “We weten wel al dat drie schilderijen kopieën zijn van schilderijen van Theodoor Rombouts. Van twee wisten we het zeker. Een derde werd ontdekt door Frederica Van Dam, curator van de tentoonstelling over Theodoor Rombouts in het MSK Gent, bij een plaatsbezoek in het Kasteel Beauvoorde”, aldus Simon.

Arthur Merghelynck schonk het kasteel aan de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, kortweg KANTL. "Onlangs konden we met Herita de archieven van KANTL verwerven”, gaat Simon verder. “Er is een oude inventaris teruggevonden met de inboedel van het kasteel. We hopen dat die inventaris ons iets wijzer maakt over de herkomst van de werken. Jonkheer Arthur was een verzamelaar van meubilair en oudheden. Waar hij al die zaken aankocht, is niet altijd gekend.”

Eerste test

Het restauratieatelier van Ruben Willaert NV bevindt zich in Brugge. De eerste opdracht was om de broze schilderijen op transport te zetten. “Als restaurateur gaan we dan ter plekke en fixeren we de beschadigde stukken met Japans papier om geen verfverlies te hebben bij het transport. Die beschadigingen vallen bij deze schilderijen wel nog mee.”

Christa toont aan de stuurgroep wat de eerste reinigingstesten in het atelier aan het licht hebben gebracht. “Zo’n reinigingstest gebeurt op een klein oppervlak met solventen. We kiezen meestal een vierkante centimeter huid of lucht op het schilderij omdat daar lichtere kleuren gebruikt zijn. Je ziet dan meteen het resultaat en deze pigmenten zijn minder oplosbaar. Bij donkere kleuren moet je extra opletten. Omdat daar meer pigment wordt gebruikt, is het moeilijker te zien of je vuil of pigment wegneemt. De test is bedoeld om na te gaan hoe gemakkelijk de vernislaag kan worden verwijderd zonder schade toe te brengen aan het origineel."

Latrine van vleermuizen

Twee doeken liggen omgekeerd op tafel. Op Portret van een man met een wit hemd ligt een wit poeder. Twee tandenborstels liggen er werkloos naast. “Met dit gompoeder gaan we als het ware de vervuiling weggommen”, legt Monika uit. Christa knikt. “Een vuil werkje. Ik vermoed dat generaties vleermuizen de achterkant van de schilderijen als latrine hebben gebruikt. Gelukkig is de verflaag niet aangetast.” Het andere schilderij is de Kruisboogschutter. Net als het vorige is het een supra-porta, een schilderij dat boven een deur hangt in het kasteel. Er zijn grote gaten te zien in het doek. Met het nodige engelengeduld gaan de restaurateurs de gaten met geprepareerd linnen opvullen en scheurtjes hechten.

Rode wangen

De spieramen staan tegen kasten in het atelier. Op deze spieramen worden de schilderijen opgespannen. Dat is niet hetzelfde als de omlijstingen rondom de schilderijen. Die worden hersteld door een houtrestaurateur. Sommige spieramen vertonen huiszwamaantasting, andere zijn door kubusrot aangetast. Eén spieraam valt niet meer te redden en zal op maat worden nagemaakt. Drie grote meesterwerken uit de bibliotheek van het kasteel wachten stilletjes op de aandacht van de stuurgroep. Iemand stelt vast dat een wang van een man er wel heel rood uitziet. “Dat is waarschijnlijk van een vorige restauratie. We gaan die overschildering wegnemen, dus dat komt goed”, klinkt het geruststellend.

Modus operandus

We vragen de leden van de stuurgroep of elke handeling van de restaurateurs op voorhand moet worden doorgesproken? “De modus operandus ligt eigenlijk al vast van bij het vooronderzoek”, legt Simon uit. “Tijdens het vooronderzoek werd een behandelingsvoorstel opgemaakt. Daarbij volgden we de richtlijnen van nationale en internationale wetenschappelijke instellingen gespecialiseerd in de restauratie. Het behandelingsvoorstel werd goedgekeurd door Catheline Metdepenninghen, erfgoedconsulent bij het Agentschap Onroerend Erfgoed en zal nu zo worden uitgevoerd. Dat wij als stuurgroep af en toe bijeenkomen, is vooral om na te gaan of die modus operandus wordt gerespecteerd. Bij onvoorziene omstandigheden kunnen we gaan bijsturen. Ook als men zou willen afwijken van het vooropgestelde plan, dan is deze bijeenkomst het moment om dat mee te delen.”

Rode hoed

Aan de achterkant van de schilderijen waren geen verrassingen te vinden. Misschien vinden de restaurateurs zaken aan de voorkant? “Bij de reiniging komt wel eens een handtekening naar boven. Die vertelt ons dan weer meer over de herkomst van een werk”, zegt Luk Ghys, projectverantwoordelijke bij Ruben Willaert NV. “De restauratie haalt de oorspronkelijke kleuren naar boven zoals de kunstenaar ze bedoeld heeft. Het brengt ook de diepte terug, wat toch de kijkervaring een heel stuk verbetert.”

Simon pikt in. “Op de originele ‘Keukenscène met verliefd koppel’ van Theodoor Rombouts zien we een vrouw. Op de 19de-eeuwse kopie uit het kasteel zien we die vrouw met een rode hoed.” Christa beaamt. “Dat is inderdaad raar. Normaal gezien zijn de kopieën die van het werk van Rombouts werden gemaakt heel gelijkend.” Christa en Monika beloven dit in de volgende fase van de restauratie nader te bekijken.

Passie voor het vak

Na het weggommen van de vervuiling op de rugzijde worden de doeken weer opgespannen. Sommige schilderijen worden gedoubleerd. Dat betekent dat het bestaande doek blijft bestaan, maar wordt gehecht op een nieuw doek. Pas dan begint de echte reiniging van de voorkant waarbij de vernislaag wordt verwijderd. “Waar er lacunes zijn in de verf- en preparatielaag, brengen we masticages aan om die op te vullen. Pas dan gaan we retoucheren. Die fase is nog steeds de reden waarom ik al 40 jaar in dit vak zit”, lacht Christa.

“Met het retoucheren breng je een schilderij terug in zijn oorspronkelijke staat. Het is een fijn werk, zonder dat je mag overschilderen. We werken met pigmenten opgelost in een vernis op basis van Paraloid, een kunsthars”, aldus Monika. Beide restaurateurs kijken reikhalzend uit naar het moment dat de schilderijen weer op hun originele plaats in het kasteel hangen. “Wij gaan zeker kijken. Dat moment is de kroon op het werk!”

De stuurgroep gaat gerustgesteld uit elkaar. De volgende bijeenkomst is 'op afroep'. “We nodigen de leden uit van zodra we onvoorziene omstandigheden tegenkomen en we hun advies nodig hebben. Sowieso komen we nog eens bijeen voor de start van de retouches”, stelt Luk.

Het Kasteel Beauvoorde is gesloten voor restauratie. Het architectenteam Erfgoed en Visie uit Antwerpen coördineert de werken. De heropening van het kasteel is voorzien voor Pasen 2025.