Kasteel van Heers

1. Ingrijpend optreden tegen destructieve zwam 

Nu het kasteel volledig is gestut, staat er nog een andere dringende klus op de agenda: het bestrijden van de huis- en kelderzwam die door het kasteel woekert. De zwamsanering is een erg ingrijpend en destructief proces waarvoor slechts een beperkte restauratieaanpak bestaat. “Een belangrijk deel van de behandeling is het ontmantelen en afvoeren van al het aangetaste materiaal. Bij voorkeur wordt er zelfs een meter rondom alle aangetaste zones weggenomen”, vertelt Christine. “Bepaalde historische elementen zullen dus onherroepelijk verloren gaan, maar het is de enige manier om de rest van het gebouw veilig te stellen voor de toekomst.” 

“Gelukkig is er ook een positieve kant aan deze ingrijpende werken,” vertelt Stijn. “Het ontmantelen van aangetaste structuren levert ons kennis over de opbouw van het kasteel. Informatie die we anders zouden mislopen.” Sinds Herita beheerder werd van het slot, werden al verschillende stappen ondernomen om historisch waardevolle elementen zoveel mogelijk te registreren, te conserveren en te beschermen. Zo werden bijvoorbeeld de mozaïekvloeren ingepakt en het stucwerk gescand en beschermd. Herita zal zwamdeskundigen inschakelen en samen met hen zoeken naar nieuwe methoden om de historische elementen zoveel mogelijk te sparen. 

2. Zo ver mogelijk springen met het beschikbare budget 

De Vlaamse Overheid stelde een mooi startbudget van 10 miljoen euro ter beschikking voor de redding van het Kasteel van Heers. Met die som kan heel veel worden gedaan, maar het is niet voldoende om het slot volledig te restaureren volgens de hedendaagse normen en comforteisen. “We gaan het slot op dit moment niet reconstrueren in zijn oorspronkelijke staat, maar wel conserveren, stabiel maken en klaar voor gebruik”, licht Christine toe. “Zo kunnen er stapsgewijs, in functie van bijkomend budget en herbestemming, restauratiecampagnes worden opgestart. Deze aanpak houdt de mogelijkheid van een volledige restauratie in de toekomst nog steeds open.”  

De bestaande dakconstructie en het buitenschrijnwerk zijn in relatief goede staat. Plaatselijk herstel zal het slot opnieuw wind- en waterdicht maken. “Met betaalbare, hedendaagse ingrepen binnen in het gebouw zullen we opnieuw zorgen voor horizontale en verticale stijfheid, zonder dat de dragende constructies volledig moeten worden gerestaureerd,” vertelt Stijn. “De nieuwe ingrepen maken het kasteel terug bruikbaar en veilig. Tegelijkertijd staat de nieuwe laag huidige en latere restauratie niet in de weg. Meer nog, ze is meteen de voorbereidende fase voor het definitief herstel. We bekijken de huidige levensfase van het kasteel dus als permanent-tijdelijk.”  

3. De sporen van de tijd omarmen 

De schoonheid van imperfectie, de kracht van vergankelijkheid: Japanners hebben er een hele levensfilosofie over. Wabi-sabi heet dat. Het gaat over de acceptatie dat niets blijft zoals het is, dat alles verandert en op een zeker moment eindig is. Dat is ook hoe Herita en TeamvanMeer naar het Kasteel van Heers kijken. “In de omgang met het verleden, en in het bijzonder met historische gebouwen, vertrekken we al te vaak vanuit het idee dat een gebouw af en voltooid is. Alsof gebouwen vanuit één idee ontstaan zijn en rechtstreeks vereeuwigd moeten worden in steen zonder enige aanpassing”, vertelt Stijn. “Historische gebouwen zoals het Kasteel van Heers zijn net door hun voortdurende aanpassingscampagnes en veranderend gebruik tot voorbeeld geworden van het concept tijdelijkheid. Het zijn intelligente ruïnes, waarbij oude structurele en bruikbare elementen doorheen de geschiedenis behouden zijn, maar waarop steeds is verder gebouwd.”   

In The past is a foreign country stelt historicus David Lowenthal dat onze interesse voor het verleden vaak wordt gevoed door een aantrekkingskracht van vergankelijkheid. Wanneer je als bezoeker in contact komt met tastbaar verval, word je als het ware ingeschreven in het verleden. Het geeft je als mens betekenis in de tijdlijn van je eigen leven en de levens van anderen voor ons. We ondergaan de metamorfose van toeschouwer tot actieve deelnemer aan de geschiedenis. Toch is er ook een keerzijde. Een overmaat aan verval werkt afstotend, want dan is er geen ruimte meer voor de interpretatie van het verleden. Wanneer de vergankelijkheid allesoverheersend is, roept ze enkel nog het idee op van het einde en dus ook van onze eigen vergankelijkheid.  

“Bij de verdere invulling van de restauratie van het Kasteel van Heers is het dus zoeken naar een goede balans tussen restaureren en laten zoals het is. Een evenwicht dat bezoekers prikkelt en inspireert”, vertelt Christine. Team vanMeer werkte een concept om dat te realiseren. “Het plan is om de meest sprekende features van waardevolle interieurafwerking te restaureren of te reconstrueren, als het nieuwe gebruik dit vraagt”, verduidelijkt Stijn. “Op andere plekken kunnen we dan weer de herinnering aan verdwenen figuren en motieven oproepen met hedendaagse ingrepen zoals afdrukken op textiel of projecties.” 

Na de zwamverwijdering die deze zomer staat ingepland, zullen in het najaar van 2024 de vooronderzoeken van start gaan die nodig zijn om de restauratie van het kasteelgebouw verder te concretiseren. Daarna wordt het restauratieproject een continu proces waarin Herita steeds verder evolueert naar een toegankelijk kasteel. We richten ons niet op één verdieping of vleugel, maar laten het project organisch groeien in functie van de her-ingebruikname (in de eerste plaats door vrijwilligers en restaurateurs) en het beschikbare budget. Een patchwork van kamers dus, dat geleidelijk groeit naar een actieve her-ingebruikneming van de hele kasteelsite.